Η σταδιακή απώλεια των βυζαντινών εδαφών ήδη από τον 11ο αιώνα αλλά κυρίως από το 1204 και εξής και με αποκορύφωμα την οριστική άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, συνέβαλε στη δημιουργία ενός πολύπλοκου κοινωνικού και πολιτικού συστήματος γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο.

Οι πληθυσμοί, ελληνικοί και μη, που κατοικούσαν στα βυζαντινά εδάφη βίωσαν τις σταδιακές αλλά καθοριστικές αυτές αλλαγές με ποικίλους τρόπους: Στις Βενετοκρατούμενες περιοχές η συμβίωση με τους Δυτικούς οδηγεί στη δημιουργία νέων κοινωνικών και πολιτιστικών δομών —η βυζαντινή παράδοση, η ελληνική γλώσσα συναντούν με λαμπρά ενίοτε αποτελέσματα τις αρχές της ευρωπαϊκής Αναγέννησης, πράγμα που είναι φανερό στις αστικές περιοχές της Κρήτης, των Κυκλάδων, των Ιονίων, της Πελοποννήσου.

Στις τουρκοκρατούμενες πάλι περιοχές οι πληθυσμοί αυτοί εντάσσονται στο διοικητικό σύστημα μιας άλλης αυτοκρατορίας. Στο πλαίσιό της όλοι οι Rum (χριστιανοί, κυρίως ορθόδοξοι, ανεξαρτήτως καταγωγής και γλώσσας) είναι υπήκοοι του σουλτάνου με θρησκευτικό αρχηγό τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Η Ορθόδοξη Εκκλησία καθίσταται τότε θεσμός της oθωμανικής διοίκησης. Ταυτόχρονα αποτελεί σημείο αναφοράς για τους χριστιανούς, πόλος διατήρησης της βυζαντινής παράδοσης, της ελληνορθόδοξης παιδείας και της ελληνικής γλώσσας, συμβάλλοντας στη μετέπειτα δημιουργία της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.